Богд Хаант Монгол Улсын Баатаруудын нэрс.

1. Авирмэд-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.
2. Бавуужав-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.
3. Бадрах-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.
4. Базарваань Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.
5. Балдан Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.
6. Баяр Борхонуудын-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.
7. Бирваарагчаа-Сайн ноён хан аймаг.
8. Божи-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.
9. Бумжаргал-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.
10. Ванчиндорж-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.
11. Волинган-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.
12. Галсанцампантүгжням-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.
13. Гомбо-Идшин Лхамсүрэний- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.
14. Гомбожав-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.
15. Гочоо- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
16. Гэлэнгүж-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.
17. Гэлүүсүхэн.
18. Гэндэн-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.
19. Даваа Төмөрын буюу Дамбийжанцан-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.
20. Дагва- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.
21. Дагдан-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум.
22. Далай Жамъяны-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.
23. Дамдинсүрэн Жамсраны-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.
24. Даш -Шударга Баатар-
25. Дашдэндэв-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.
26. Долгор-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.
27. Дорждэрэм Мөнхийн -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
28. Доржпалам-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.
29. Дугаржав-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.
30. Дугаржав Нараны- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.
31. Дуваа Донойн- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.
33. Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.
33. Дэндэв-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.
34. Дэчинган-
35. Дэчинлхаажид-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.
36. Жагшимбуу-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.
37. Жамц -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл.
38. Жамц-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.
39. Жамсран- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
40. Жамъян- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.
41. Заяат- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-
42. Илүү- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.
43. Лайсан-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.
44. Лувсан-Зоригт Баатар-Урианхай
45. Лхам-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.
46. Мааньжав Балданы- Өвөр Монголын харчин.
47. Магсаржав Сандагдоржийн- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.
48. Манажав-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.
49. Мандах залан- Өлзийт Баатар-
50. Мурангаа-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу.
51. Мутунбунгаа-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.
52. Мөнхравдан-Саруул Баатар-
53. Мянбуу-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.
54. Наваан-Шулуун Баатар-
55. Наваан-Юндэн- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу-
56. Найданжав Шаравын-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол
57. Нанзад/Барман хэмээгч/-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. Нанзад Дамираны- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.
59. Насан тогтох- Хорооны дарга.
60. Норов- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу.
61. Нолгар-Шаламгай Баатар-
62. Өлзийбадрах-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-
63. Өлзийдүүрэн- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.
64. Өлзий-Орших-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.
65. Пунцаг Базарын- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.
66. Пунцаг-Шаламгай Баатар- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.
67. Пунцаг -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.
68. Пүрэв-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.
70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга.
71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.
72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.
73. Лаварын Сумъяа-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.
74. Сундуйжав-Өвөр монгол-
75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.
76. Тогтох Энхбилэгтийн-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.
77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.
78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.
79. Түмэннаст-
80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.
81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.
82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.
84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.
85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн.
87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.
89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.
90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.
91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.
93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.
94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.
95. Шарав-аравны дарга.
96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.
97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.
98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.
99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.
100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.
101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу

Богд Хаант Монгол Улсын Хичээнгүй Баатар Шаравын Найданжав.

Богд Хаант Монгол Улсын Манлай Баатар Жамсраны Дамдинсүрэн/1871.3.13-1920.10-р сар/

Богд Хаант Монгол Улсын Манлай Баатар Жамсраны Дамдинсүрэн/1871.3.13-1920.10-р сар/
"...Богдын Өргөөгөөс Барга жанжин Дамдинсүрэнээр удирдуулсан баргын отрядыг Ховдод ирүүлэв. Го бээсийн оронд шинээр томилогдсон Ерөнхий комадлагч Дамдинсүрэн бол эрэмгий дайчин, хятадтай олонтаа байлдаж явсан хүн ажээ. Дамдинсүрэн бол өндөр нуруутай, 40 орчим насны, зоримог, өргөн нүүртэй, монгол хүн гэхэд их том хар сахалтай хүн бөгөөд надад сайхан сэтгэгдэл төрүүлэв. Энгийн, ярианд дуртай, юмыг хурдан ойлгодог, маш шударга гэж алдаршсан, тэвчээр хатуужилтай, гүн бодол ухаантай хүн ажээ..." Хуудас 80, 87, А.В Бурдуков. "Хуучин ба шинэ Монголд".

...1913.01.02: Өнөө өглөө над дээр Дамдинсүрэн, Удай тайж, түүний дүү Ширээт лам нар ирсэн. Баруун Монгол дахь цэргийн командлагч асан, Ховдыг чөлөөлөхөд алдаршсан Дамдинсүрэн одоо Гадаад Хэргийн сайдын туслах. Гадаад хэргийг огт мэдэхгүй түүнийг цэргийнх нь хэрэгт оролцуулахгүй байна хэмээн Дамдинсүрэн гомдол тавив. Цэргийн Сайд/Далай ван Гомбосүрэн. А.Б/ нь ажлаа огт мэддэггүй нэгэн байдгаас цэргийн хэрэг одоо бүрэн сүйдээд, цэргүүд жинхэнэ удирдагчгүй байна. Дамдинсүрэний хэлээд байгаа нь нилээд ортой. Монголчууд цэргээ зохион байгуулах үнэхээр шаардлагатай буй. Цэргийг цэргийнхэн, ядаж цэргийн хэргийг сонирхдог хүмүүсээр удирдуулмаар байна. Одоо юу болж байна вэ гэвэл, Да Лам/Цэрэнчимэд. А Болд/ болон түүн шиг номхон, буддистуудын нөлөөнд автсан Өргөөгийн засгийн газар нь цэргийн хэргийг саатуулж, хэрэгтэй хүмүүүсийг энэ мэтчилэн зайлуулсаар байгаа юм. Өргөөд 4 сар болохдоо би тайж, түшмэл, лам, малчдыг л үзсэн болохоос биш, цэргийнхнийг/Тогтох болон түүний дээрэмчдийг эс тооцвол/ үнэндээ үзсэнгүй..." хуудас 236. "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец. "...

02.01.1913. Утром были с визитом Дамдинсурун, князь Удай и его брат Ширету-лама....Дамдинсурун, бывший цзянь-цзюнь/комадующий войсками/ Западной Монголии, прославившийся взятием Кобдо, ныне товарищ министра иностранных дел. Дамдинсурун жаловался что ничего не понимает в иностранных делах, а к военным его не допускают. Вообще военное дело в полном расстройстве и нет настоящего руководителя, ибо военный министр/Далай ван Гомбосүрэн. Алхана Болд/ ничего не смыслит в своей специальности. Рассуждения Дамдинсуруна довольно справедливы: Монголия действительно нуждается в организации военного дела. Нужны военные или, по крайней мере, интересующиеся военным делом. Между тем, нынешнее Ургинское правительство, проникнутое пацифистскими и буддистскими тенденциями Даламы/Цэрэнчимэд. А Болд/ и его единомышленников, тормозит развитие военного дела и устраняет людей, могущих оказать какую-либо помощь в этом отношении. Действительно, за четырехмесячное пребывание в Урге я видел князей, чиновников, лам, пастухов, но не видал военных, если не считать Тохтохо и его банды...". хуудас 236, "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец.

"01.02.1913...Сегодня виделся с Хайсаном....Он отнесся отрицательно к военному плану посылки против китайцев мелких отрядов. Он думает, что эти отряды не могут оказать серьезного сопротивления: они разбредутся в разные стороны и начнут грабить своих же монголов. Он считает, что нужно снарядить один крупный отряд и направить его в самый важный стратегический пункт на границе Халхи и Внутренней Монголий, например, Селингольский сейм. Начальство над отрядом следовало бы поручить Дамдинсурену как самому смелому и опытному, а в помощь ему дать русских инструкторов. В общем довольно разумно...". хуудас 277, "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец.

Лувсанцэвээн

Богд Хаант Монгол Улсын Үе Улиран Улсад Туслагч, Шударга Баатар Бавуужав/1875-1916.10.08/

 

Богд Хаант Монгол Улсын Үе Улиран Улсад Туслагч, Шударга Баатар Бавуужав/1875-1916.10.08/ Харчин гүн Бавуужав нь Зостын чуулганы Түмэд зүүн гарын Монголжин хошууны хүү. 

Хаант Оросоос хурдан буу нэг түм, сум 30 саяыг худалдан авахыг зорьж хариуг 2 сарын дотор, 5-р оны зуны тэргүүн сарын шинийн нэгнээс өмнө авахыг хүсэж Бавуужав бичсэн нь: “Улс орноо нэгтгэх, олон амьтныг цог нүүрсний зовлоноос гаргахын тулд амьдралга хөрөнгө, үр хөвгүүнээ худалдавч дуртайяа буу зэвсгийн өртгийг тус тусын хувиас гарган зүтгэхээс өөр цалин хишиг хүртэхийг хүсэхгүй. Хэрэв болзоолсон хугацаанд эс мэдэгдвээс сургаж заахыг дахин хүсэн эрэхгүй бөгөөд хулгай Юань Ши Кай лугаа эрэгчин эмэгчнийг үзэлцэх явдлыг сануулъя".

Хятадын цэрэгт шахагдан Халхын нутагт орсон өвөр монгол цэрэгт Богд Хаант Монгол Улс туслах битгий хэл гаминтай хавсран дарахаар заналхийлсний хариуд гомдон бачуурсан Бавуужав: “Бид нэгэнт Монголд жигшигдэн хөөгдсөн учир цэргийн зэр зэвсгийг хураалгаж чадахгүй, цалин мөнгө ч авахгүй, харин энэхүү зэвсгээрээ монголоос чадах чинээгээр хоол олж иднэ. Монголтой эрэгчин эмэгчнээ үхтэл үзнэ. Хэрэв Монголд дийлдвээс бид гомдох явдалгүй, дийлж болбаас хэзээ ч монголоос амиа тэжээнэ".

Бавуужав: “Монгол Улс байгуулах хэргийг даруй бүтээж эс чадсаны үчраа” “дайсан болсон хятадад эгүүлэн тушаагдаж хэзээ хэрхэн алах хорлохын түгшүүрээс зайлахад” бэрхтэй болсон учир арга буюу зэвсэг барин босч “бүх Монголыг нэгтгэн улс байгуулж амар жаргал эдлүүлэхийг үзмүй хэмээн түмэн газрыг хол хэмээхгүй, төрсөн нутгаас ангижран гарч” эцэстээ “орох эгэх газаргүй гүний нутагт” “амь ульжих эд хөрөнгө огт үгүй хэдэн арван зуун хүн өлсөх даарахын зовлон эдэлж унасан морио алж идэх зэргийн ховор гачигт тохиолдон…хулгай дээрэмчин болсны харгаагаар үхэх сөнөх зовлонд хүрсэн байдал учрыг санахад үнэхээр нигүүлсэлтэй бөгөөд ихэд хөөрхийлөлтэй болох тул халуун үнэн зүтгэлт монгол ах дүү нарын өмнөөс эмгэнэл дурсгал болгон тэмдэглэвэй". 

Бавуужав: “Бид нар хэдүй Монгол улсаа дахин мандуулсугай” хэмээн тэмцсэн боловч энэ их зорилгодоо хүрч чадсангүй. Тиймээс “Дайчин улсын хэвт ёсны хаан эзнийг Дундадаас мандуулахаар Манжийн угсаа Су Чин ван лугаа зөвлөлдөн хэлэлцэж тогтоод хэргийг анх үүсгэхэд аливааг хувьсган улируулж хэрэглэхгүй аваас үл болох тул тамга, туг, хиурыг бүрнээ шинэ үйлдэж Богд хааны соёрхсон туг тамгыг шүтээн болгож цаг үргэлж аливаа зүйлийг даатган залбирч…Тоа нан фу зэрэг газрыг байлдан эзлэхээр бэлтгэж, цэргийнхээ хагасыг хүүхэд эмэгтэйчүүдийн хамт Хөлөнбойрт үлдээж, aгт морь 300, үхэр 50-иад, майхан тавийг тэр хавийн ардаас тусласныг авч мордох....

"...Би 1911 онд Говь мэргэн вангийн хошуунаас цэрэгт дайчлагдаж ирээд 2 жил хиртэй болоод зүүн урагш хятадын хар цэрэгтэй байлдахаар гүн Бавуужавын цэрэгт их бууны сумангийн даргаар явж Үхэрч-Овоо, Элсэн Дарвагай, Долон нуур, Жанчхүү, Бирүү хот, Лин-чин шаан, Лүй жи-янзы зэрэг газруудаар удаа дараа байлдаж явтал жанжин Бавуужавын оронд Манлай ван жанжнаар очиж жил илүүхэн болж Бирүү хотод ирэв. Тэндээ 2 сар болоод болоод Богдоос тэндхийн цэргийг татан буулгаж Нийслэлд ир гэсэн ёсоор бууж Хужирбуланд ирэв. Цэргийн Яамны тушаалаар бүх цэргийг буулган халж зөвхөн 4 зах сүвийг харгалзах 50, 50 цэрэг үлдээхэд Хиагтын хилийг харах тавьтад би орсон юм..." Ядамын Лувсангомбо\1870-1962\-ын дурсамжаас. хуудас 459, "Монгол Ардын Журамт Цэргийн Дурдатгалууд". 1985. 

"Хиагтын гэрээг баримтлан Богд гэгээний засгийн газар, Бавуужавыг ятган, түүний цэргүүдийг тараахаар Манлай баатар Дамдинсүрэн, Сэцэн хан аймгийн жанжин ван Доржцэрэн нарыг удаа дараа томилон явуулсан боловч тус болсонгүй... Ингэж Богд гэгээний засгийн газар өчигдөрхөн Өвөр Монголыг чөлөөлүүлэхээр явуулсан цэргийн жанжнуудын нэг болох Бавуужавтай эвдрэн харилцан дайсагнаж Бавуужавыг "хулгай", "дээрэмчин" гэхээс өөрөөр нэрлэхээ болив....". "БНМАУ-ын Түүх", 1968, Улаанбаатар. 

Бирүү хотыг захирч байсан хятад ноён: “Өвөр чуулганаас урваж Гадаад Монголд очсон хумүүсийг цагийн байдлыг үзэж эртхэн хядаж сөнөөхгүй болбаас үл болно. Ялангуяа энэ Бавуужав гэгч хэдэн удаа хүн зарж удирдавч санаа хувилахгүй бөгөөд манай зарсан хүний чихийг огтолж явуулахыг үзвээс энэ хулгай ямар будлиан гаргахыг болзвоос үл болно".

"Би 1911 онд Говь мэргэн вангийн хошуунаас цэрэгт дайчлагдаж ирээд 2 жил хиртэй болоод зүүн урагш хятадын хар цэрэгтэй байлдахаар гүн Бавуужавын цэрэгт их бууны сумангийн даргаар явж Үхэрч-Овоо, Элсэн Дарвагай, Долон нуур, Жанчхүү, Бирүү хот, Лин-чин шаан, Лүй жи-янзы зэрэг газруудаар удаа дараа байлдаж явтал жанжин Бавуужавын оронд Манлай ван жанжнаар очиж жил илүүхэн болж Бирүү хотод ирэв. Тэндээ 2 сар болоод Богдоос тэндхийн цэргийг татан буулгаж Нийслэлд ир гэсэн ёсоор бууж Хужирбуланд ирэв. Цэргийн Яамны тушаалаар бүх цэргийг буулган халж зөвхөн 4 зах сүвийг харгалзах 50, 50 цэрэг үлдээхэд Хиагтын хилийг харах тавьтад би орсон юм..." Ядамын Лувсангомбо\1870-1962\-ын дурсамжаас. хуудас 459, "Монгол Ардын Журамт Цэргийн Дурдатгалууд". 1985.

Богд Хаант Монгол Улсын Догшин Ноён Хутагт Төмөрийн Даваа/1872орч-1922/.

Хасагдсан баатар буюу Богд Хаант Монгол Улсын Догшин Ноён Хутагт Төмөрийн Даваа буюу Дамбийжанцан/1872орч-1922/
....Ламын ярианы аялга халх ч биш, ойрад ч биш, холимог янзтай ажээ...Чухам ингэж байх үедээ Дамбийжанцан надад өөрийн намтрыг ярьсан юм. Түүний хэлснээр, тэр Улиастайгаас Хаалган орох замд, Түшээт хан Аймгийн Бадрах гүний нутагт, Ашиг хурган чулуу гэдэг\одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумаас баруун хойш\ газарт төрсөн. 7 настайд нь түүнийг Долнуур дахь Шар сүмийн хийдэд суулгажээ...". хуудас 64,71, А.В Бурдуков, "Хуучин ба Шинэ Монголд".

А.В Бурдуков: -Чухам ингэж байх үедээ Дамбийжанцан надад өөрийн намтрыг ярьсан юм. Түүний хэлснээр, тэр Улиастайгаас Хаалга орох зам дээр, Түшээт хан аймгын Бадрах гүний нутаг Ашиг хурган чулуу гэдэг газар төрсөн\одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумын төвөөс баруун хойхон. А.Б\.. 7 настай байхад нь түүнийг Долнуур дахь Шар сүмийн хийдэд суулгажээ..." хуудас 71, "Хуучин ба Шинэ Монголд" /Îðîñîä òàëòàé ò¿¿íèéã õàëèìàã ãàðàëòàé õýìýýí îðîñóóä õóäàë íàìòàð çîõèîí àâ÷ ÿâñàí/

 Ар Монголд хятадын цэрэг, киргизийн дээрэмчдийн эсрэг зэвсэгт тэмцлийг Дамбийжанцан ганцаараа эхлүүлэн, сэтгэлээр гүн унасан монголчуудыг зоригжуулсан түүх 1000 тонн шороогоор булуулсан ч цухуйсаар байна.

"...Би Түмэн гүнийхээс гарч 2 ламын гэрт орлоо. Тэнд 40-45 эргэм насны, тарган, чийрэг бадриун биетэй, өргөн шанаатай, зоримог байрын дугуй нүүртэй, өндөр духтай, гялалзсан нүдтэй, багавтар эвдэрсэн хамартай, тийм ч учраас гуншаадуу дуутай нэгэн эр байна. Хүрэн улаан өнгийн орос драпаар оёсон, хар захтай, өргөн ханцуйтай, нударгагүй дээлтэй байх нь төвд ламтай адил боловч, тэр сайн савхин орос бахиалтай, дээлийн нь захны цаанаас улаан эмжээртэй хар ногоон өнгийн, хуучирсан цэрэг цамцны зах цухуйж харагдана. Ламын ярианы аялга халх ч биш, ойрад ч биш, холимог янзтай ажээ. 2 дахь лам аж ахуй хариуцсан хүн бололтой. Гэрийн хананд маузер буу өлгөөтэй байх ба гэрийн хаяанд хоёр ширхэг даалин болон тэмээний тохош байв. Ахлах лам өөрийгөө Даваа гэж, туслахыгаа Жимбэ гэж нэрлэв...". хуудас 64, А.В Бурдуков, "Хуучин ба Шинэ Монголд", Улаанбаатар, 1987 он.

"Царев хот. 1917.3.18 ...Өөрийнхөө амьдрал ахуйн талаар танд мэдэгдэхэд, би Томскд ганцаараа, цаг үргэлж янданд сууж байсан хэдий ч бурханы авралаар дарга нь сайн хүн таарч, амьдрал минь муу биш, бүүр сайн гэхээр байв. Тэндээс намайг Якутск руу шилжүүлж, тэнд бас нэг жилийг ардаа орхив. Амьдрал ерөнхийдөө гайгүй байсан ч, тэнд дэндүү хүйтэн, бүүр 60 хэм хүрдэг байсан тул арай дулаан газарт шилжүүлэхийг би зохих хүмүүст хандан гуйсанд намайг Астрахань хотод шилжүүлсэн. Энд ч гэсэн амьдарч болохоор байгаа ч, цаг агаар нь нэг л хачин, дэндүү чийгтэй, ус муутай байсан тул губернийн тэргүүнээс намайг жижиг хотод шилжүүлэхийг гуйсных би одоо Царев хотод сууж байна...Дамбиижанцан."

  "Астрахань хот. Эмийн саны цэцэрлэгт гудамж. Вереникагийн байр... Миний бие 2 жилийн турш хятадуудтай тулалдаж эх орноо Хятадын дарлалаас ангижруулан Монгол Улсад асар их буян үйлдэж, дайны явцад суманд өртөн шархдан Монголын төлөө амь насаа хайрлаагүй атлаа ийнхүү зовж шаналж яваадаа тун ч гомдолтой байгаа билээ. Энэ жил намайг цагдаагын хяналтаас гаргаж байгаа ч би Монголд очихгүй. Би эх орондоо сайн үйл л бүтээж явснаас биш мууг хийж яваагүй атал миний эх орон намайг арга ядаж байхад огтхон ч ойшоож, хамгаалж өмгөөлсөнгүй. Алтайнхныг гэгээрсэн сайн хүмүүс болоосой гэсэндээ би сургууль байгуулж хүртэл байсан атал, Алтайнхан ч, нийт Монгол ч намайг ер өмгөөлсөнгүй.... Таны анд хэвээр байгаа Жа лам Дамбийжанцан...1917.6.30"

 "... "He is assuring the people" said our interpreter, "that they must do here what the Chinese have done in Kobdo and must secure from the Commissioner the assurance of an order to his guard not to prevent the carrying out their plans... The spokesman went out of the gate and, seeing his horse over on the other side of the enclosure, slung his rifle across his back and started for his mount. He had gone about half way when the stranger behind the corner of the fence suddenly galloped out and in a flash literally swung the man clear from the ground up across the pommed of his saddle, where we saw him tie the mouth of the semi-strangled Chinese with a cloth and dash off with him the west away from the town... This event terrorized the Chinese mob and calmed their heated spirits..." pages 163,164, Beasts, Men and Gods", Ferdinand Ossendowski, New York, E.P.Dutton and Company, USA, 1923.

/Ардын Çасгийн төлөөлөгчид Жа лам буюу Сайд ноён хутагт Дамбийжанцантай байгуулсан найрамдлын гэрээ/. "Найрамдлын батлах бичиг". Монгол Óлсын баруун хязгаарт түр зуур найрамдаõаар батàëсан бичиг байгуулсны учир, Монгол ардын засгийн газраас Улиастайд сууж хэрэг шийтгэгч сайд гүн Ламжав, уул Засгийн газрын заавраар Ёст засгийн хошууг тохинуулах хэрэгт мунхран ташаарч оргосон Ёст бэйл Мишигдоржийн биеийг эгүүлэн оруулж туслан бүтээсэн Дундад улсын Гансү мужийн хамаатай ноён лам Дамбийжанцан үнэхээрийн Монгол ардын засагт тустай санаа маш илэрхийлсэн учирт харилцан найралдаж хязгаарын олон ардад хэрэг төвөггүйгээр энх тайванд улируулахын тул төлөөний түшмэлийг томилон гаргаж хөндлөнд батлах Сайн ноён хан аймгийн Дилов хутагт Жамсранжав лугаа нэгэнт харилцан зөвлөлдөж нэгэн адил санаа нийлэлцэн зөвшөөрсөн учраа мөнхүү хутагтын газраас томилон илгээсэн биеийн төлөөлөгч дэмч Түдэв, Улиастайн сайдын төлөөний туслан шийтгэх түшмэл гүн Гүржав ноён лам Дамбийжанцангийн хамт хэлэлцэн тогтсон нь: --Нэгдүгээр зүйл. Ноён лам Дамбийжанцан Монгол ардын засгийн шашин үндсээ бишрэн туслахын тул ядууран чухалдаж мунхран ташаарч оргосон Ёст засаг бэйл Мишигдоржид завсарын номт тангаргаар ятган ухуулж, Улиастайд очуулж ялыг гуйн буруу хүлээлгэхийг Дамбийжанцан биед батлан хүлээв. --Хоёрдугаар зүйл. Улиастайн сайд лам Дамбийжанцан үнэнхүү сэтгэлээс туслан бүтээсэн гавъяа журмыг хүндэтгэхийн тулд оргосны хойно учир мэдэрч биеэр ялыг хүлээн ирсэн Ёст бэйлийн ялыг хууль ёсоор уучлан хэлтрүүлэх ба намын суртлаар тэтгэн тэнхрүүлэхийг сайд гүн Ламжав биед батлан хүлээв. --Гуравдугаар зүйл. Дундад, Монголын найрамдлын гэрээ бичиг хэзээ хэрхэн тогтоохын янар аялахаар одох ба мөргөхөөр одох жич хязгаарын монголчуудад ийнхүү зүйтэйгээр туслах явдлыг ноён лам Дамбийжанцан батлан хүлээв. --Дөрөвдүгээр зүйл. Мөн үүний янар ноён лам Дамбийжанцангаас өөрийнхөө номын барилдлагдаанд энгийн зэрэг хааяа нэвтрүүлэх зарах хүн ба бичиг захидлыг нэгэн адил туслан өнгөрүүлэх явдлыг Улиастайн сайд гүн Ламжав батлан хүлээв. --Тавдугаар зүйл. Энэхүү тогтоосон бичгийг цөм үсэг зурж, тэмдэг дарж батлаад хүчин төгөлдөр болмой. ªргөгдсөний арван хоёрдугаар он зургаан сарын хорин долоон. аргын улирлын найман сарын хорин нэгэн. 1. Улиастайн сайдын төлөөнөө туслан шийтгэх түшмэл гүн Гүржав батлав. 2. Гансү мужийн ноён лам Дамбийжанцан áàòëàâ. 3. Дилов хутагтын төлөөнөө äýìч Түдэв батлав".

 "...In the sober light of day the fortress lay dead and deserted; not a trace of life was to be seen. From the highest turret room of the citadel we looked out over the the land which once was swayed by Asia's dreaded lama bandit. To the south and west the view was cut off by blue chain of the Ma-tsung mountains, but to the north the glance could pass freely over the low rocky hills of the desert to Northern Mongolia's infinity of steppes. At the foot of the fortress flows the stream which made it possible for Dambin Jansang and his horde to live in the midst of stony desert. The Mongols call the place Baying Bulak, "rich spring", but the Chinese Kung-p'o Ch'uan, the spring by the duke's precipice". Down in the valley there were traces of irrigation canals, and everywhere there were remains of fireplaces bearing witness to the life which not long since had prevailed in the stronghold...". page 153, "Men and God in Mongolia\Zayagan\" by Henning Haslund. National Travel Club. New York. 1935.

Don Croner-èéí ñóäàëãàà: "After the murder of his roommate at Drepung Monastery in Lhasa he had become an outlaw and as such would have had few qualms about engaging in other criminal activities to support himself. Much later, he would achieve great notoriety as a bandit, caravan plunderer, extortionist, torturer, and murderer, but even in the early 1890s he may have been plying his trade as a conman. The Diluv Khutagt provides the details of one of his most elaborate swindles in Tibet. From the Diluv’s account it is difficult if not impossible to say when this episode occurred, but since Dambijantsan had apparently gone to Tibet in late 1890 and then returned to Mongolia flush with funds in late 1891 it might have happened then. In any case, I will relate the story here.Dambijantsan apparently started out for Tibet—perhaps from Uliastai, after his near-arrest there—on foot, carrying a pack on his pack, which would seem to indicate that at this time he was not too well-heeled. He did, however, brag that he had a lot of gold coins with him. He apparently walked first to Kumbum Monastery (revered as the birthplace of Tsongkhapa, founder of the Gelug Sect) near Xining, in current-day Qinghai Province, China, and then continued on to the Khökh Nuur (Qinghai Lake) region inhabited by Khoshuut Mongols. (Remember that he had passed through here earlier after leaving the Ili Basin.) Here he somehow managed to organize a caravan with a few camels and camel men and then proceeded on to Lhasa, ostensibly on a pilgrimage. On the camels were several pack loads so heavy that one man, not even the legendarily strong Dambijantsan, could not lift them. At night he always made sure these loads were placed in his own tent and he always slept right beside them..."/¿ðãýëæëýë áèé/
http://dambijantsan.doncroner.com/dambijantsan.7.html

Юм бэйсийн хийдээс Хятадын Су-чжоу хүрэх жины замын огтлолцолд, Хар Говийн дундах энэ цайзын баруун болон өмнөд талаар нь Монгол Улс, Шинжаан, Алашаагийн торгуудын хилийн заагт буй Маажинсан/Ма -цзун-шань/-ны уулс цэнхэртэж, хойд талаар нь Монголын дов толгод харагдана. Өөрөөр хэлбэл энэ цайзын үлдэгдэл одоо Хятадын Ганьсу мужид байх учиртай.

Энхбилэгтийн Тогтох ба Борхонуудын Баяр

Зураг дээр: Энхбилэгтийн Тогтох ба Борхонуудын Баяр. Өвөр Монгол дахь Жирэмийн Чуулганы Дархан хошууны Манидын сүмд. 1911 он. --------------------------------------- Эцэг Энхбилэгт нь хэрсүү хүн учраас төрөлхийн хурц ухаан, түргэн зантай хүү Тогтохыгоо хожим ихэс, ноёдтой тэрсэлдэж болзошгүй хэмээн түүнийг эрдэм, соёлоос холдуулаж газар тариаланг эрхлүүлэн, хажуугаар нь дүү нартай нь нум сумаар харвах, намнах, моринд үсэрч мордох, харайж буух, ямар ч нөхцөлд халуун зэвсгээр мэргэн буудах зэрэгт сургаж өсгөжээ... ------------------------------------------"...1912.10.01. Тогтох бол өндөр нуруутай, нилээд аятай, зөөлөн царайтай ч хорсолт харгис нүдтэй хүн юм. Тэр бусад бүх монголчуудын нэгэн адил гэзэгтэй. Тогтох одоо нилээд уруудаж, эрүүл мэнд нь хар тамхи татсанаас голчлон мууджээ..." "--01.10.1912. Тохтохо высокого роста, худой, с довольно /привлекательными/ благообразными чертами лица и зловеще жестокими глазами. Он также, как и все монголы, носит косу. Он теперь заметно опустился благодаря, главным образом, курению опиума/сильно расшатавшего его здоровье/..." хуудас 116. Коростовец И.Я "Девять месяцев в Монголии". -------------------------------------------- Энхбилэгтийн Тогтох баатарын тухай нэгэн баримт: "Дотоод Монголын Горлос хошууны Тогтох бол Чин улсын тэдний харгисыг эсэргүүцэж шарын шашныг хүндэтгэн үзэх журмыг үүсгэж явсан ба хожим манай Гадаад Монголд дагаар орж хамаатаа ардыг элсүүлэн цэргийн хэрэгт хүчин зүтгэсэн гавъяа бүхий тул Автономит Монголын үед бэйсийн зэрэг хэргэм хүлээж явсан юм. Ардын засгийн анхны үед хэргийн учир татагдаж шүүх байцаах газар байцаагдаж түр хоригдон байсан: Зайсан Баасан ба зайсан лам Лувсанбалдан нар Тогтоход заалдсан ба булаагдсан зүйлийг эргүүлэн авахаар очиход бэйс Тогтохын хэлсэн нь: ” -Тэдгээр юмыг нь эргүүлэн өгөхгүй “ тэднийг эсэргүүцэн харъяат цэргүүдийг жагсааж байжээ. Бас Тогтохын хэлж байсан нь: “-Тогтох намайг авсныг хэн үзсэн, хэн хэлсэн, би хэдэн боодол тос авсан нь үнэн харин намайг тос авсныг шанзудбад хэн хэлсэн бэ? Богдын дэргэд улаан жинс зүүж зарлиг лүндэн хэмээн хүнийг айлган явдаг луйварчингууд байдаг, та хоёр тэр буй за. Одоо та нарыг зүй нь шулуун шууд алаад шанзудбагийн яаманд мэдэгдвээс зохих ахин нэгэн удаа түтгэлзэж дахин ирвээс алмой. Манай бичигч нар эд нарын нэрийг бичиж автугай. Би өгөх боловч өөрөө Богдтой уулзаж байж өгөхөөс биш та хоёр мууд хэрхэвч өгөхгүй. Танай Богдыг гамингийн гарт ороод амь мэгдэж байхад би цэргээн явуулж хүчин хавсран амийг нь авалцсан нь ийн өшөө болох буюу тийм сайн юм болбоос юунд гамингийн гарт орсон буй. Хэрвээ намайг ийнхүү хэлэв хэмээвээс та нар явчихсан гамингуудыг хэлж алуулсугай. Гамингийн юмыг олон хүн авахад та нар юм олж авч чадсангүй бөгөөд танай Богд дагалдсан шанзудба нар миний авсан юмнаас дам луйвардах хэмээж ирэв” хэмээх зэргээр хэлжээ. Энэ үгийг лам нар сонсож хүчээр бариулахыг бодсон баймой. Лам нар Тогтохоос туйлын айдаг байсан баримт нь “Түүний туйлын харгис муу сүрээс айж хариу үг хэлж чадсангүй буцаж ирэв” хэмээн бичмой... Ийнхүү Богдыг басамжлан доромжилж дайран хэлсэн ба Тогтох нь угаас цэргийн хүн тул өөртөө авч байсан буу зэвсэг зэрэг нь байсан ба Баасан, Лувсанбалдан нарыг ална- хэмээсэн хэргийн учир удалгүй хэрэгт татагдсан байна. Гянданд байхдаа өчил үгүй их хатуужилтай байв. Тогтохын их байшингийн баруун талд бүхий гадаа зоориноос карбин буу хоёр сум гурван хайрцаг гарчээ. Үүнийг коминдант хураан авсан хэмээмой. Энэ хэргийн учрыг байцаан үзэж ардын засгийн газраас суллан тавьсныг Чойбалсан өөрөө хэлж байсан...". --------------------------------- Ардын хувьсгалын дараа цахаруудыг Дорнод аймгийн Түшиг Цагааннуур суманд нутаглуулсан боловч, 1930-аад онуудад Х.Чойбалсан цахаруудыг хядсанаас насанд хүрсэн 4-хөн эр хүн үлдсэн гэдэг.